Stradanje srpskog naroda na Kozari 1942. godine

Područje Kozare i Potkozarja, smješteno između rijeka Une, Sane, Vrbasa i Save, zauzimalo je površinu od oko 2500 km², na kojoj je prema popisu iz 1931. godine živjelo oko 200.000 stanovnika. Gradiška je imala oko 70.000 stanovnika, a razmjeri počinjenih zločina su učinili da taj broj u budućnosti više nikada ne dostigne!

Poslije okupacije Gradiške od strane Nijemaca i njihovih kvislinških podanika iz NDH, koja je uslijedila ulaskom Nijemaca u grad 15. aprila 1941. godine, crni dani su se nadvili nad srpsko, romsko i jevrejsko stanovništvo. Poslije terora i ubijanja u gradu, počinje se razvijati ustanak u Bosanskogradiškom srezu, a kao najpogodniji teren za takvu vrstu aktivnosti bilo je područje Kozare, gdje je ustanak i zvanično počeo 31. jula 1941. godine. Na savjetovanju u Lisini je odlučeno da se formira Kozarski partizanski odred, na čelu sa komandantom dr Mladenom Stojanovićem. U oktobru 1941. godine dotadašnji Kozarski NOP odred mijenja ime u Drugi krajiški NOP odred. Pomenuti odred je 23. oktobra 1941. godine izvršio prvi napad na Gornje Podgradce u kojem ih je oslobodio, nakon čega se povukao u Kozaru.

Ustaške vlasti u gradu su pod komandom kotarskog predstojnika Markana Mostarčića, u znak odmazde za pomenuti napad, na mostu preko Save, na obali Save i u Staroj Gradišci krajem oktobra 1941. godine ubili 275 muškaraca i 5 žena. Partizani su u noći između 16. i 17. decembra 1941. godine oslobodili Turjak, što je uslovilo povlačenje okupatora iz Podgradaca, kao i iz već donekle opkoljene Orahove 26. decembra 1941. godine. Sutradan su partizani umarširali u Orahovu. Uspjesi partizana su doveli do Opatijskog protokola u 12 tačaka, donesenog početkom februara 1942. godine, gdje je u tački jedanaest definisan napad na Kozaru. Mjesec dana nakon Opatijskog protokola je zadat novi udarac partizanskim jedinicama na Kozari - teško ranjavanje dr Mladena Stojanovića 8. marta 1942. g. u selu Lipovcu, odakle je ranjen prenesen u Gornju Jošavku! Egzekucija nad teško ranjenim dr Mladenom Stojanovićem je izvršena 2. aprila 1942. godine, blizu potoka Mlinska rijeka, sa dva hica iz puške.

Komandant njemačkih oružanih snaga za JI - Valter Kunce je 20. maja 1942. godine izdao naređenje za operaciju Zapadna Bosna, čiji je cilj bio uništenje ustaničkog pokreta na Kozari. Operacioni plan za ofanzivu na Kozaru izradio je komandant njemačkih trupa u Srbiji, general-major Paul Bader, predviđajući da će za njegovo izvršenje biti potrebno 15 dana. Oslobađanje Ljubije i Prijedora 16/17. maj 1942. godine je samo ubrzalo unaprijed dogovoreni napad na Kozaru. Ofanziva na Kozaru je počela 10. juna 1942. godine u jutarnjim časovima (u 4:30) na potezu Ivanjska - Prijedor, sa približno 30.000 vojnika pod komandom generala Fridriha Štala, komandanta 714. Njemačke pješadijske divizije. Mnogi borci i civili su poginuli na Kozari tokom ofanzive, koja je trajala do 7. jula 1942. godine. U zoru 7. jula preostale jedinice povlačile su se dublje u planinu Kozaru, nesposobne da pruže organizovan otpor neprijatelju.

Jedna jača neprijateljska kolona prodrla je dolinom rijeke Mlječanice do mjesta gdje su bili ranjenici, i zvjerski ih pobili (od 500 ranjenika 50 je izmaklo pokolju). Pošto više nije bilo nikakvog izgleda za proboj, Operativni štab odlučio je da se preostale jedinice podijele u manje grupe, posakrivaju u šumi ili provuku kroz obruč, izbjegavajući sukob sa neprijateljem.Od 7. do 17. jula neprijatelj je detaljno pretresao planine Kozaru i Prosaru, a operacija je nazvana „Štalove grablje".

Narod sa Kozare, njih oko 68.000, odveden je u logore NDH, prvenstveno Jasenovac, Mlaku, Staru Gradišku, Jablanac, Gradinu, Košutaricu...Od ovog broja djece je bilo između 23.858 i 25.000. Sa područja Kozare je broj ubijene djece (do 14 godine starosti), prema podacima koje je objavio Dragoja Lukić 1988. godine, iznosio 11.219, od čega sa područja Bosanskogradiškog sreza 4439. Sa područja Bosanskogradiškog sreza, broj ubijene djece koji je donedavno uziman kao mjerodavan je bio 4.792 djeteta (podaci Dušana Lukača objavljeni u knjizi „Istorija Bosanske Gradiške i njene okoline", Gradiška 2008), a po izlasku knjige „Žrtve ustaško - nacističkog genocida 1941-1945. godine sa područja opštine Gradiška/Bosanska Gradiška", Gradiška 2020. godine (čiji je glavni urednik prof. dr Rade Mihaljčić, a koju je priredio Nebojša Ivaštanin), broj se povećao na 5.415 djece. Ukupan broj civilnih žrtava Bosanskogradiškog sreza se sa 11.206 (prema Dragoji Lukiću), povećao na 14.463 (prema N. Ivaštaninu), dok je broj poginulih boraca i saradnika NOP-a 2081.

Djeca u logoru!

Genocidna politika NDH je naročito došla do izražaja u ophođenju prema djeci sa Kozare, za koju je nacistička ofanziva značila put u pakao. Samo manji dio njih će uspjeti preživjeti odvođenje u logore, bolesti i odvojenost od svojih majki. Ustaše su djecu sprovodili u dječije logore, po kojima će NDH biti poznata kao prva i jedina u svijetu koja je tu vrstu logora imala. U logor Stara Gradiška je u julu 1942. godine dopremljeno 12.263 djece, koja su smještana u tzv. „obore" za djecu. Nešto više od 6.000 (tačnije 6.230) ih je izvučeno iz logora i transporta uz pomoć zagrebačke partijske organizacije i Crvenog krsta (prof. Kamilo Bresler), u čemu velike zasluge pripadaju Diani Budisavljević.

Ovo je sprovođeno uz dozvolu ustaških vlasti da mogu tzv. „izbjegličku djecu" (djecu familija izbjeglih pred NOV-om!?) smiještati u porodice na selu. Djeca su dopremana na kolodvor u Zagrebu, gdje su prihvaćana od rodoljuba, raskuživana i udomljavana. Pravljena je i kartoteka u koju je zavedeno oko 12.000 malih Kozarčana. Na podacima ove kartoteke je svoj rad zasnivao i Dragoja Lukić, koji je sa obradom ove građe počeo 1957. godine. Prema Lukićevim istraživanjima do 1988. godine, najviše djece je stradalo u logoru Jasenovac - 5.683, zatim u rodnom mjestu - 2474, u transportima, zagrebačkim prihvatilištima, bolnicama i dječijim logorima u Gornjoj Rijeci kod Križevaca, Sisku i Jastrebarskom - 1691, u zbjegovima na Grmeču - 248, u logoru na sajmištu kod Zemuna - 234 i u Njemačkoj 19.

U logoru Jastrebarsko je umrlo 768 djece, što znači da je dnevno umiralo u prosjeku od 25-30 djece! Ukop je vršio grobar Franjo Ilovar, što je i zabilježio u svome dnevniku.

U znak sjećanja na stradalu djecu Kozare i Potkozarja u Drugom svjetskom ratu, na Jokinom brdu u Gornjim Podgradcima je 23. oktobra 1983. godine svečano otkriven spomenik Ranjena ptica, autora Tone Svetine.

Katalog izložbe možete pogledati ovde.